Snow

بسیاری از رفتارهای آدمی تحت تأثیر دین است و زندگی انسان هیچگاه در طول تاریخ از پدیده‌ای به نام دین و آیین جدا نبوده است. به مانند بسیاری از پدیده‌های دیگر،‌ دین و دین‌ورزی نیز در دوران ما شکل جدیدی به خود گرفته است. به ویژه آن که بررسی دین در تعامل با فلسفه غالب در دوران ما یعنی اومانیسم اهمیت مضاعف پیدا کرده است. جریان‌های دین‌ورزی در دوران ما، در این قسمت از مجموعه مباحث دوران ما مورد بررسی قرار می‌گیرد و در کنار آن به بسیاری از پرسش‌های فراگیر در این زمینه نیز پاسخ داده خواهد شد.

جداً جای تعجب و شگفتی دارد! ۱4۰۰ سال از ظهور اسلام گذشته، ولی هنوز یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها و جدی‌ترین نزاع‌های فکری روزگار ما، سوال از «تعریف دین» است! «دین یعنی چه؟» و «محور دین‌ورزی» مورد رضای الهی چیست؟ جالب است بدانید که این نزاع، ناظر به کسانی نیست که از بیرون به دین می‌نگرند، بلکه کسانی که به دين و تشیع نیز باور دارند و به دنبال پاسخ به این پرسش کلیدی در یک نگاه درون‌دینی هستند، در همین نخستین گام، از هم جدا می شوند! باور کنید این نقطه، معرکه آراء و مرکز بسیاری از تفسیرها، کنش‌ها و بلکه جنگ‌های اعتقادی و حتی سیاسی سنگین است. دوران ما با رشد نگاه‌های برون‌دینی به عنوان جریان بزرگ مطالعات دینی همراه بوده است. مباحثی چون فلسفه دین، جامعه‌شناسی و روان‌شناسی دین نیز بر ابعاد این جریان افزوده است. با غلبه نگاه‌های پراگماتیستی و ظهور کارکردهای مثبت و منفی دنیوی اعتقاد به دین، بر تنوع این تعریف‌ها و نگاه‌ها به دین افزوده شده است. تنها به عنوان یک شاهد مثال باید بدانیم که مبنای نگاه روشنفکری دینی به دین و آغاز تفسیرهای امروزین، از همین نقطه کلیدی، یعنی تعریف دین و تشخیص محور آن است. شاهدیم که دامنه این درگیری‌ها تا مرز «تکفیر» هم پیش رفته است. مجموعه کتاب‌های محور مقدس در گام نخست خود کوشیده با یک نگاه جریان‌شناسانه، به طرح و پاسخ این پرسش بپردازد و تصویری از میدان نبرد و آثار و نتایج دیدگاه‌های مختلف را نشان دهد. نگارنده در فضای درون‌دینی، نخست به جمع‌آوری و استقراء جریان‌های زنده دین‌ورزی و س‍‍پس به داوری میان آن‌ها پرداخته است. بدین ترتیب، سه جریان «احکام محور»، «اخلاق محور» و «حجت یا امام محور» به عنوان «سه نامزد» احراز مقام «محور مقدس دین» شناسایی و معرفی شده‌اند. و در ادامه و در فرآیند داوری میان نامزدها، به برخی پرسش‌های پایه روشنفکری دینی و سوالات پر بسامد اعتقادی در «دوران ما» نیز پ‍اسخ داده شده است. چاپ نخست این کتاب در سال 1400 توسط انتشارات نیستان عرضه شده است.

مباحث جلد نخست کتاب، بیش از هر چیز، با عنوان «دین‌شناسی» همخوانی دارد. رویکرد مجموعه محور مقدس، «درون‌دینی» است و بر اساس «مبانی پذیرفته شده تشیع» تدوین شده است، ولی در جلد اول، روح غالب مباحث، عقلی و «برون‌دینی» بود و مباحث زیادی در این فضا طرح و اثبات شد. در نخستین درس جلد نخست، با شخصیتی به نام «آدم‌خوبه» آشنا شدیم که تمام کمالات اخلاق عرفی را دارا بود و در اجرای دقیق احکام شریعت نیز، سنگ تمام می‌گذاشت. در ادامه دریافتیم که او به ولایت اهل بیت (علیهم السلام) اعتقادی ندارد. در ادامه نیز او را نماد و مصداق برخی جریان‌های احکام محوری یا اخلاق محوری دانستیم؛ دیدگاه‌هایی که حتی برای شخص پیامبر (صلی الله علیه و آله) در دین‌ورزی ما جایگاه چندانی قائل نیستند و نقش ایشان را تنها در حد «آورنده و ابلاغ‌کننده دین» و نه «اصل دین» می‌شناسد. موضوع کتاب «آدم‌خوبه»، تعیین سعادت و هدایت و عاقبت به خیری چنین فردی در میزان الهی است و در یک گام بالاتر، شناخت مهم‌ترین ارکان هدایت به بهانه بررسی کارنامه اعتقادی جناب «آدم خوبه». در یک پیرنگ داستانی بين آدم‌خوبه و نگارنده، دوستی خوبی ایجاد شده است و در ضمن آن، با پرسش‌های دقیق و ماجراهای مهم چنین شخصیتی از جمله پیوستن او به داعش بیشتر آشنا خواهیم شد. در این جلد، به داوری میان سه نامزد پرداخته شده و در این میان «آدم‌خوبه» و «آدم‌بده» نیز در میزان الهی شناسایی و معرفی شده‌اند. علاوه بر این بر محوریت عقل در تمامی داوری‌ها پافشاری شده است. علاوه بر این، دیدگاه چهارمی که بیشتر در میان اهل تسنن طرفدار دارد،‌ با عنوان «حکومت‌محوری» نیز معرفی و نقد شده است. موضوع و مصداق «جامعیت و کمال دین» یکی از جدی‌ترین گره‌های فکری دوران ماست. در این جلد، در تبیین دیدگاه «امام‌محور» این گره شناسایی شده و در جهت گشودن آن مطالبی ارائه گردیده است. نویسنده ‌کوشیده تا از محوریت امام (محبت، مهرفت و قبول ولایت) با محکمات آیات و متواترات روایات، در دین مرضی الهی دفاع کند و روشن ‌کند که جریان‌های «احکام‌محور» و «اخلاق‌محور» تنها ادعای این مفاهیم مقدس را دارند. در واقع آن‌ها، نه «احکام‌محورند» و نه «اخلاق‌محور»؛ که اگر چنین بودند، با حجت عقل و نقل، می‌بایست بر پای حجت برگزیده خدا نیز بوسه می‌زدند. همچنین تأکید دارد که «امام محوران» نیز با قبول «افتراض طاعت» امام برخود، با دقت بسیار، باید هم «احکام‌مدار» باشند و هم «اخلاق‌مدار». چاپ نخست این کتاب در سال 1400 توسط انتشارات نیستان عرضه شده است.

جلد سوم این مجموعه در ادامه دو جلد پیشین است. فشرده دو جلد قبلی از این قرار است: دین، آیین بندگی خداست و خداوند نیز محور بندگی خود را در پیروی از ولیّ معصوم برگزیده‌اش قرار داده است. به بیان دیگر، اصل اعتقاد به امامت امام معصومی که منصوب و برگزیده خداوند است، محوری‌ترین پایه دین و تأثیرگذارترین امر، در سعادت اخروی آدمی است. بر همین اساس، اجرای دقیق احکام الهی و حتی پایبندی به امور اخلاقی نیز اگر با مقاومت و گردن‌کشی در برابر قبول حجت برگزیده الهی، معرفت و محبت آن‌ها همراه باشد، به نجات اخروی آدمی کمکی نخواهد کرد. حال این مسئله پیش می‌آید که ویژگی‌ها خاص امام چیست که او را شایستۀ این مقام بالا و جایگاه بلند می‌کند؟ این جلد پاسخی تفصیلی به این پرسش است و جنبه‌های مختلف مقام امامت و نسبت‌های گوناگون انسان‌ها با آن مقام را در هفت فصل بررسی می‌کند. کتاب با تشریح این مطلب شروع می‌شود که امام حقوقی اجتماعی و سیاسی دارد که فقط مختص اوست و عدم شناخت برتری‌های بزرگ و فراوان مقام امامت، ریشه در نشناختن این جایگاه در نظام هستی دارد. اگر کسی بتواند باطن و پشت‌پرده عالم یا حقیقت هستی را از منظری الهی بنگرد، آن‌گاه به‌خوبی خواهد دید که برترین موجودات نظام هستی درپیشگاه الهی حجج معصوم برگزیده الهی هستند. در ادامه نیز اثبات می‌شود مقام خلافت الهی نیز به جعل و اراده الهی، فقط و فقط، مختص امام معصوم و برگزیده الهی است و نه هیچ کس دیگر. کمالات و فضائل امام به‌گونه‌ای است که هیچ‌کس را حتی نمی‌توان با آن‌ها مقایسه کرد. چاپ نخست این کتاب در سال 1400 توسط انتشارات نیستان عرضه شده است.

در سه جلد پیشین محور مقدس، به جایگاه حجت برگزیده الهی در دین پرداخته شد؛ و در این جلد، با ابلیس و شیاطین آشنا خواهیم شد. این کتاب را می‌توان یک منبع «شیطان‌شناسی» به شمار آورد؛ زیرا به ‌گستردگی، جنبه‌‌های شرارت‌آمیز و جزئیات برنامه‌های شیطان را حتی از زبان خودش(!) توضیح می‌دهد؛ از جمله، برنامه‌های او را در مقابله با «محور مقدس» دین تشریح می‌کند. کتاب اثبات می‌کند شیطان یک استراتژیست بزرگ، بلکه بزرگ‌ترین استراتژیست تمامی ادوار است و برنامه‌های گسترده و گوناگونی برای گمراهی و تباهی انسان تدارک دیده است. او نقاط قوت و ضعف خود و فرصت‌ها و تهدیدهای پیش روی خود را به خوبی تحلیل کرده و می‌شناسد. بیانیه مأموریت و بیانیه چشم‌انداز و برنامه استراتژیک دقیقی دارد. برای مقابله با او، لازم است تا از اهداف، برنامه‌ها و استراتژی‌های او باخبر باشیم تا بتوان در هر موقعیت، از دام‌هایش نجات یابیم. این کتاب، به دنبال این مهم است. چاپ نخست این کتاب در سال 1400 توسط انتشارات نیستان عرضه شده است.

رابطه آیات قرآنی و «محور مقدس دین» یعنی حجت‌های برگزیده الهی چیست؟ در این جلد، به برخی از جلوه‌های دینی که فلسفه تشریع آن مرتبط با حجت‌های خداوند است، اشاره می‌شود تا رمز و راز آیات نازله در قرآن پیرمون آن‌ها و حکیمانه بودن تشریع برخی احکام، بیش از پیش، روش شود و در ضمن جایگاه «محور دین» نیز در نزد خداوند آشکار گردد.

بسیاری «حداقلی کردن دین» را مهمترین پروژه روشنفکری دینی در فضای معاصر می‌دانند؛ به این معنا که دین تنها عهده‌دار بیان مطالبی پیرامون «خدا و آخرت» است و قرار نیست در امور دنیوی، باید و نبایدهایی داشته باشد. در مقابل، بسیاری معتقدند دین بر اساس ادعای خود مبنی بر «جامعیت و کمال دین»، در تمامی حوزه‌های زندگی بشر، اعم از امور دنیوی و اخروی، امر و نهی و برنامه دارد. به دنبال این اختلاف بزرگ، بحث «علم دینی» موضوع نزاع بزرگ دیگری خواهد شد. آیا باید از دین انتظار پرداختن به علوم جدیدی چون اقتصاد اسلامی، روان‌شناسی اسلامی، بانکداری اسلامی، معماری اسلامی و.... داشت؟ خلاصه «انتظار بشر از دین» چیست و «قلمرو فرامین دین» چه گستره‌ای را شامل می‌شود؟ آیا دین مدعی ایجاد بهشت زمینی در دنیای آدمی است؟ آیا می‌تواند این ادعا را ثابت کند؟ این بحث با «کارآمدی دین در دنیای مدرن» ارتباط تنگاتنگی دارد و کج‌فهمی در آن، منشاء بسیاری از شبهات در دوران ما می‌باشد.

انفجار علوم تجربی و توسعه فناوری، مسئله «علم و دین» را به یکی از جدی‌ترین چالش فکری چند قرن اخیر تبدیل کرده است. بسیاری بیان داشته‌اند که با وجود علم، دیگر نیازی به دین نیست و علم و دین با هم سر سازگاری ندارند. در این بحث، به «رفع استبعاد» از برخی مضامین آيات و روايات با کمک مصاديق علمی نوین پرداخته شده تا از بار حملات دین‌ناباوران علم‌گرا کاسته شود. در این بحث، به مواردی از این قبیل پرداخته خواهد شد:
• تحلیلی مبتنی بر یافته‌های بشر در علوم تجربی جدید در موضوعاتی چون طول عمر اولیای الهی.
• رفع استبعاد از زنده کردن مردگان به عنوان امر ضد عقلی.
• رفع اتهام خرافی ندانستن اموری چون طی الارض، غیبت و ناپیدایی امام با شواهد جاری علمی.
• آشنایی با تئوری ریسمان‌ها و تئوری M در فیزیک جدید.
• زمینه‌سازی برای پرداختن به موضوع «التقاط پوزیتیویستی» در جریان‌های دین‌ورزی معاصر.

این بحث مبتنی است بر بحث «دیگر عجیب نیست!» در آن بحث، به فرصت‌های ناشی از رشد علوم‌تجربی در پاسخ‌ به برخی شبهات دینی نظر داشته و در این بحث، به آسیب‌های ناشی از تطبیق و انطباق بی‌برهان مفاهیم دینی با دسیدگاه پوزیتویسم در قالب تئوری‌های علوم‌ تجربی می‌پردازد. در این بحث، به مواردی از این قبیل پرداخته خواهد شد:
• بررسی رابطه علم و دین و سابقه طرح آن در بین برخی متفکران مسلمان در «دوران ما».
• آشنایی با مقوله بسیار مهم التقاط دینی در تحلیل‌های دینی و دین‌ورزی‌های نوین.
• شناخت بیشتر شأن و جایگاه علوم تجربی در تحلیل‌های دینی.
• جریان‌شناسی و نقد و بررسی درون دینی برخی مصادیق «التقاط پوزیتیویستی» در تاریخ معاصر و نمایش این نوع التقاط در برخی پدیده‌های اجتماعی و رسانه‌ای به منظور رشد سواد رسانه‌ای و قدرت تحلیل در شناخت «دوران ما».
• بررسی پرسش کلیدی و فراگیر فلسفه احکام.

نگاه کارکردگرایانه صرفاً دنیوی به دین و اهداف آن، در بحث «دین با محوریت سرنگ» طرح گردید و التقاط‌های ناشی از تطبیق و انطباق دیدگاه‌های پوزیتیویستی در تئوری‌های علوم تجربی با مفاهیم دینی نیز مورد مداقه قرار گرفت. در این بحث، همین رویکرد در ارتباط با تطابق مفاهیم و آورده‌های علوم انسانی و تحلیل‌های علوم اجتماعی با موضوعات دینی طرح خواهد شد. در تاریخ فکر معاصر در کشور به غلبه تفکرات و تفسیرهای انقلابی متأثر از مارکسیسم و سوسیالیسم شاهد این نوع التقاط در ادبیات دینی بودیم و نگاه کارکردگرایانه صرفاً دنیوی به این سمت گرایش بسیار یافت. در ادامه، این نگاه به جریان‌های مدافع لیبرالیسم اسلامی و اومانیسم اسلامی کشیده شد. به عنوان مثالی دیگر، امروزه بخشی از نگاه کارکردگرایانه مدرن به دین، متوجه بعد آرامش‌بخشی و تسکین‌دهی آن است. تطابق اهداف روانشناسی مدرن با مفاهیم دینی و از سوی دیگر محور قرار دادن اخلاق اجتماعی در هدف دین، باعث پدیده‌هایی چون جایگزینی دین با مفهوم جدیدی چون معنویت مدرن شده است. به بیان دیگر، این بحث جریان و روح التقاط پوزیتیویستی را در حوزه تحلیل‌های اجتماعی و علوم انسانی رصد می‌کند.

برای شناخت دوران ما نیازمند شناخت جریان‌های دین‌ورزی در این زمانه باشیم. دین‌ستیزی در دوران ما پدیده‌ای حاکم نیست؛ بلکه دین به اشکال گوناگون، خود را برای ادامه حیات در دنیای مدرن بازسازی کرده است. در این بحث، به مواردی از این قبیل پرداخته خواهد شد:
• دین مناسب برای دنیای قشنگ نو چه ویژگی‌های دارد؟
• «دین خوشمزه» و «جهنم ولرم» در عصر غفلت و تغافل به چه معناست؟
• این جریان‌ها در فضای اسلامی و شیعی چه تأثیراتی داشته است؟
• نگاهي به پديده «ليبراليسم اسلامي» و «پروتستانتيسم اسلامي» و «اومانیسم اسلامی».
• جایگزيني معنويت با دين و اقبال به پديده‌های عرفان‌زده شرقي و غربي.

آیا آموزش دین در منابع رسمی یا غیر رسمی ما، تطابق لازم با دیدگاه‌های کتاب و سنت دارد؟ نقش و تأثیر اعلاميه جهاني حقوق کودک و کنوانسيون پکن در این آموزه‌ها چیست؟ آیا حداقل در مقطعی از تاریخ معاصر، شاخصه‌های کنوانيسون در تغيير کتاب‌های درسي آموزشي نقش جدی داشته است؟ این بحث، تمرینی مهم بر سایر مباحث پیشین این مجموعه خواهد بود، تا از رهگذر آن، به نقد و بررسی برخی مفاد کتب درسی بپردازیم.